Kuo lava ‘eni e māhina ‘e ua mei he ‘aho na’e fokotu’u ‘e he Vahefonua ke fakamamafa’i ai ‘a e Feliuliuaki e ‘Ea (Climate Change) – Green Sunday.

Na’e fakahoko e ‘aho ko eni he Sāpate ‘aho 4 ‘o Sepitema, fakataha pe mo e Sāpate Tamai ‘a e fonua ni.

Ko e ‘aho foki ko eni na’e fokotu’u ‘e he Vahefonua Tonga ‘o Aotearoa ke faka’ilonga’i ‘oku fai ‘a hono tokangaekina ‘a e feliuliuaki e ‘ea ‘i māmani pea mo e maumau ‘oku ne fakatupu.

Na’e kau ‘i he ngaahi polokalama na’e fakahoko ‘e he ngaahi fai’angalotu ‘o e Vahefonua ko e tō e ngaahi vesitapolo, ngaahi ‘akau kehekehe pea mo e feinga ke holoki ‘a hono kai ‘a e kakano’i manu.

‘E hoko e Green Sunday ko e ‘aho fakamamafa ‘i he ta’u kotoa ma’a e Vahefonua. Ko e Kōmiti Climate Change ‘a e Vahefonua Tonga ‘o Aotearoa ‘oku kau ki ai: Faifekau Siutaisa Tukutau (Sea e Kōmiti), Faifekau Sea VTOA Kalolo Fihaki, Dr ‘Elisapesi Havea, Dr Soana Muimuiheata, ongo sekelitali ‘a e VTOA Tau’ataina Tupou mo Felonitesi Manukia, Tu’ipulotu Vakalahi (Tokoni Setuata ‘o Pulela’ā, New Lynn), Faifekau Ako Sokopeti Sina, Sekelitali ‘a e Kakai Fefine VTOA ‘Amelia Hoglund mo e kau fakafofonga kehe.

Ko e kamata ngāue ‘a e Vahefonua ki he ‘isiu koe feliuliuaki e ‘ea pe climate he kuo ngatu e ngaahi fonua lahi o tokanga ki ai pea mo e ngaahi kautaha lalahi. Pea kuo kamata tokanga ki ai mo e Konifelenisi ‘a e Siasi Metotisi ‘a Nu’usila.

‘Oku lahi foki e ngaahi faka’ilonga mo e nānunga ‘o e feliuliuaki e ‘ea – kau ai e faka’au ke ma’olunga e tahi ia he kelekele ‘o e ngaahi ‘otu motu ‘e ni’ihi tupu mei vaia e ngaahi mo’unga ‘aisi (iceberg) he ngaahi feitu’u momoko pea fakalahi ai e tahi.

Ko e hono nānunga e taha ‘o e feliuliuaki e ‘ea ko e ‘ikai ke tu’u ma’u he angamaheni e ‘ea e ngaahi fonua. Kuo faka’au ke holo fakata’u e momoko o ‘Aokalani ni. Fakatatau ki he fuo e momoko he ngaahi ta’u kuo hili fitungofulu-tupu, valungofulu-tupu mo e hivangofulu-tupu ‘o faai mai ai ki he uaafe-tupu, ‘oku ‘ilonga fau ‘a ‘ene holo.

‘I ha presentation ‘a e taha ‘o e kau takimu’a he Kōmiti Climate Change ‘a e Vahefonua, Toketā ‘Elisapesi Havea, ki he Konifelenisi mo e fakataha Vahefonua ‘o ‘Epeleli mo Siulai, ko e tupunga pe ‘a e feliuliuaki e ‘ea ‘i he ngāue ‘a e kakai ‘o māmani.

“Na’e ngaohi ‘e he ‘Otua ‘a māmani pea na’a ne ‘afio ki ai kuo faka’ofo’ofa mo lelei, ko e Tohi Sēnesi ia,” ko Dr Havea ia.

“Ko kitautolu pe ia tangata mo ‘etau ngāue he tafa’aki kehekehe ‘o fakatupu ai e feliuliuaki e ‘ea – kau ai e tutu veve, ‘ikai ke tokanga’i e veve ke fakamakehe’i e me’a ‘e toe ‘aonga ke ngāue’aki.

“Ko e ‘uhinga ia kuo vahe’i ai e veve ki he taimi tānaki veve ki he veve ta’e’aonga mo e veve ‘e toe ‘aonga ke fakalelei’i pea toe ‘omi ke ngāue’aki (recycle).”

‘I he māhina ko ‘Aokosi na’e aleapau e ngaahi fonua ‘e nimangofulu-tupu ‘i ha fakataha na’e fakahoko ‘i Saute ‘Afilika, ke nau ngāue fakataha ke holoki e ngaahi me’a ‘oku ne faka’āsili e feliuliuaki e ‘ea, pea fakasi’isi’i.

Na’e kau ‘a e Palēmia ‘o Tonga, Hu’akavameiliku (Siaosi Sovaleni) he fakamo’oni ki he ngāue fakataha ko ‘eni.

‘I he talanoa mo e polokalama ‘AtaOngoa Tonga Aotearoa ‘i Siune ‘o e ta’u ni, na’e pehē ai ‘e Hu’akavameiliku ‘oku mahu’inga fau e tōpiki feliuliuaki e ‘ea ki Tonga.

“’Oku mahu’inga he ‘oku kau a Tonga ‘i he uesia he hiki e tahi o ma’olunga he kelekele ‘i he ngaahi motu iiki ‘e ni’ihi – ‘o tautautefito ki he ’out motu Ha’apai, Vava’u mo e Ongo Niua,” ko e Palēmia ia.

“Pea ‘oku totonu ke tau ngāue ki ai ke ta’ota’ofi e me’a ni koe’uhi ko e kaha’u pea mo hono nānunga.”

Ko e ‘isiu ko e feliuliuaki e ‘ea ko ha me’a na’e toki fakatokanga’i ‘e he kau saienisi ‘i he ngaahi ta’u ki mui ni – onongofulu mo e fitungofulu-tupu nai, ‘a ia ko e taimi eni na’e kamata ke fakaututu e tekinolosia tutu veve mo e ngaahi ngāue ‘oku ne fakatupu e ngaahi kasa ki he ‘etomosifia ‘o feliuliuaki ai e ‘ea.

Na’e pehē ‘e Dr Havea ‘e faka’ofa ‘etau fānau mo e hako ‘o e fonua ‘i he kaha’u koe’uhi ko e ta’etokanga ‘a kitautolu he ngaahi ‘aho ni.

‘Ko ‘etau ngāue he ‘aho ni ‘e hā hono ola mo hono lelei pe kovi ‘i he ngaahi ta’u lahi ka hoko mai,” ko ‘ene lau ia.

“Kapau te tau tokanga ‘o kamata leva ha ngāue leva ke tokoni ke holoki e feliuliuaki e ‘ea – pe ko e recycle pe holoki e tutu veve pe ko e hā pe ha me’a te tau lava ‘o fai ke lelei e kaha’u o e māmani.

“’Oku fai e faka lotolahi ke tau ngāue fakataha ki he ‘isiu faka-māmanilahi ko eni ke tau fononga mo e taimi mo e ‘ilo mo e maama oku tau ma’u ke holoki e feliuliuaki e ‘ea.”

‘I he me’a ‘a e Sea ‘o e Kōmiti Climate Change ‘a e Vahefonua Tonga ‘o Aotearoa, Faifekau Siutaisa Tukutau, ki he polokalama ‘AtaOngo Tonga Aotearoa ‘i Siulai, na’a ne pehē ‘oku mahu’inga e kau e siasi ki he me’a ni koe’uhi pe ke tau kau fakataha ‘i hono holoki e feliuliuaki e ‘ea.

“Si’i ngaahi fāmili ‘o e siasi, ‘oku mahu’inga ke kau e siasi he tokanga ki he feliuliuaki e ‘ea ke tokoni ki he kaha’u – ko ‘etau fānau, makapuna mo e hako te nau fetaulaki mo e faingata’a ‘i he fononga’anga he kaha’u,” ko Rev. Siutaisa ia.

“’Oku tau sio pe he ‘aho ni ki he maumau ‘oku fakatupu ‘e he feliuliuaki e ‘ea pea fēfē ai e kaha’u. Kapau ‘oku pehē pe ‘a e taimi ni, fēfē ai e kaha’u he ko e founga pe ‘a e tangata kuo a’u ki ai e māmani he ‘aho ni.

“Tau ngāue fakataha – siasi mo e ngaahi fāmili ke tūkunga lelei e feliuliuaki e ‘ea ke tau fononga fakataha mo e finangalo ‘a hotau ‘Otua he na’a ne ngaohi hotau māmani ke haohaoa.”

Ko e sitesitika kuo ma’u mei he Pule’anga Nu’usila, ‘oku kamata ke kaka e kasa ‘oku tukuange ki he ‘etimosifia ‘o tupu eni mei he tutu veve ta’e’aonga, ‘ikai ke tokanga ke tānaki e me’a ‘oku ‘aonga ke toe ngāue’aki (recycle) mo hono pukepuke e feliuliuaki e ‘ea ke fakapotopoto.

Ko kimoutolu ‘oku toe fiema’u tokoni mo e fakamatala ki he feliuliuaki e ‘ea (climate change) pea mou fetu’utaki ki he Potungāue ki he ‘Ātakai (Environment).

Hangē ko e ongoongo na’e tukuatu ki mu’a, kuo kamata ‘a hono fakamamafa’i he Vahefonua e feliuliuaki e ‘ea Green Sunday, e hokohoko atu ai pe ‘a e ‘aho faka’ilonga ko ‘eni.