‘I he fakautuutu e fetā’aki e ngaahi kau kengi, na’e fakahoko ha fakataha ‘a e kau taki ‘o e kominiuti Tonga ‘o ‘Aokalani ke talanoa ki he ‘isiu ni, ‘i he teu fetaulaki ‘a e Kiwis mo e Mate Ma’a Tonga.

Na’e fakahoko e fakataha ‘i Mangere, he ‘aho 17 ‘0 Siune, ke tālanga’i e ngaahi ma’alali e kāinga Tonga he teu fetaulaki e Kiwis mo e Mate Ma’a Tonga ‘i Mt Smart Stadium he ‘aho 25 ‘o Siune, na’a faifai kuo kau mai e ngaahi fetā’aki faka-kau-kengi ‘i he fiefia hotau kāinga Tonga.

Ne kau ki he fakataha ‘a e List MP ‘a e Labour, ka ko e mēmipa ‘ a e Siasi Metotisi ‘o Nu’usila, ko ‘Anahila Kanongata’a-Suisuiki, pea mo e kau taki lotu, kau ngāue social workers mo e kau mēmipa kengi tutuku.

Na’e fakahā he fakataha e tokanga e kominiuti Tonga ki he fakautuutu ‘e ‘asi e kau kengi mēmipa kakato ‘i he ngaahi lotu Pasifiki mo e putu foki.

Na’e ‘i he fakataha foki ‘a Faifekau Tevita Finau ma’ae ‘AtaOngo Tonga Aotearoa, ‘a eni ia ‘oku ne tauhi e Pukolea mo e peesi Tonga he Touchstone ‘o ne fakaiikiiki mai ‘a e fakataha mahu’inga ni.

“’Oku fai e tokanga lahi ki he kau kengi mo ‘enau ‘asi fakataha holo mo ‘etau fānau ‘i he ‘etau ngaahi me’a faka-kominiuti ‘oku fai, hangē ko e putu mo e ngaahi fakataha fakalotu,” ko Faifekau Tevita Finau ia.

“’Oku ‘i ai foki e ngaahi fāmili he ngaahi siasi Pasifiki ‘e ni’ihi na’e lipooti he fakataha, ‘oku nau tali e pa’anga fou mei he kau kengi ‘o foaki ma’a honau ngaahi siasi takitaha.

“Ko ‘enau tu’utu’uni fakafo’ituitui pe ia ‘a nautolu ki honau fāmili.

“’Oku ‘ikai ke u tui ‘oku kau hotau siasi Tonga ai.”

‘I he lea ‘a Manase Lua, ko e sekelitali ‘a e Aotearoa Tongan Health Workers Association, ‘oku ne kau ki he Siasi ‘Ahofitu, na’a ne tokanga ki he lahi ‘a e foaki pa’anga ‘a e kau kengi ki he ngaahi siasi ‘e ni’ihi he kominiuti Pasifiki.

“’Oku ‘ikai ko ha ‘ata ia ‘oku sai ki he ‘etau fānau he ‘e pehē ‘e he fānau ko e me’a lelei e kau he kengi ‘oku ma’u ai ‘enau pa’anga lelei mo vave,” ko Manase Lua ia.

“’Io, ‘oku tau nounou faka silini pea ‘oku fiema’u e tokoni ka ‘oku hala ke fakalongolongo pe ngaahi siasi ‘oku nau tali e pa’anga mei he kau kengi.

“’Oku ne ‘ave ‘a e fekau hala ki he fānau.

“Kuo ‘osi ma’u e fakamatala falala’anga ‘oku ‘ofa pa’anga e kau kengi ki he ngaahi fanga ki’i siasi iiki, ko e tokoni tokua koe’uhi ‘oku nau kau he kominiuti.

“E kei fakalongolongo ai pe ngaahi siasi pehē?”

Na’e ‘ikai tui e fakataha ni ‘e uesia e ngaahi ma’alali fakafiefia e kakai Tonga ki he teu e fetaulaki ‘a e Kiwis mo e Mate Ma’a Tonga, ‘i ha kau mai ha fetā’aki e kau kengi.

Na’e ‘i ai foki ‘i he fakataha ha kau kengi tutuku na’a nau pehē ‘oku ‘i ai pe ngaahi ‘uhinga kehekehe mo lalahi ‘oku ō ai e fānau ‘o ului he ngaahu kulupu kengi – kau ai e ta’etokanga e mātu’a tauhi fānau, masiva mo e ‘ikai fehokotaki mo e ngaahi kulupu tokoni social support ‘a e kominiuti Pasifiki.

Ko e tangata kengi tutuku ‘e taha na’e ‘i he fakataha na’a ne pehē na’e tupu ‘a ‘ene ‘alu ‘o kau he kau kengi koe’uhi he na’e li’eli’aki ia he’ene ongo matu’a pea ‘ikai ohi lelei hake he’ene kei tupu hake.

Na’e ne iku ai o ngāue popula he ta’u ‘e hongofulu-tupu ‘i he hia ko e fakapō ‘i hono ta’u tahaono pe ia.

Ko ‘ene fale’i ki he mātu’a tauhi fānau ke tauhi, tokanga’i mo ohi lelei hake ‘enau fānau pea ‘oua e tukunoa’i.

“Ko e ongo’i pe he fānau ‘oku nau li’ekina mo ta’etokanga’i kinautolu te nau ‘alu nautolu ‘ ului mo kau he kau kengi,” ko e lea ia ‘a e tangata.

“Pea ko ‘enau ului ko ia ‘oku ta’emahino ‘a hono fuoloa – pe ko e fakataimi pe ko e taimi nounou pe ko e mātu’aki nofo ‘aupito pe nautolu he kau kengi ‘o nau mole mei honau ngaahi fāmili pea mole ai mei he siasi ‘oku kau ki ai.

“’Oku ‘ikai toe fai ha me’a kehe he kau kengi ko e maumaulao pe mo e fakamoveuveu he kominiuti ‘oku tau ‘ofa ai.

“Ko e kaiha’a pe mo e fakamamahi ki he kakai ‘o e kominiuti.

‘Oku tui foki a Manase Lua kuo kau e fānau iiki he ngaahi ngaue maumaulao ke nau ma’u mo’ui mei ai. ‘E ‘ikai ‘alu ha leka o maumaulao pehē ko ha’ane manako ki he fa’ahinga me’a ko ia.

Ko e fokotu’utu’u ‘a e kau taki kominiuti he taimi ni ko e fai ha ngāue ke ta’ofi e fetā’aki e kau kengi he kuo lahi ‘aupito e mole e ngaahimo’ui mo e lavelavea he kē ‘a e kau kengi.

‘I he fakamatala setisitika ‘a e kau polisi kuo a’u taufana me’afana ki he ‘ova he tu’o tahaua he māhina ko Mē mo Siune. ‘Oku ‘i ai e manavasi’i na’a ‘ikai ngata pe he mate mo e lavea ‘a e tamaiki kengi ka ‘e toe lavea noa mo mate noa ai ha tamaiki mo ha kakai kehe, ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha’anau felāve’i mo e kau kengi.

‘Oku fa’a ‘i ai pe keisi ko e mate noa ha taha tonuhia ‘i ha kē ha kau kengi. Ko e malu taha pe ‘a e fānau ko e nofo pe ‘i ‘api, ko e fale’i ia ‘a e fakataha.

Na’e pehē ‘e kau mēmipa e fakataha ‘oku ‘ikai ko e faka‘osi eni e fakataha, ‘e toe ui pe ha ngaahi fakataha ‘a mui kae ’oleva kuo solova e palopalema ko e fetā’aki e kau kengi kae uesia ai e kominiuti.

‘Oku hā he fakamatala ‘a e kau polisi ko e lahi taha e keisi taufana ko e heka pe he me’alele pea lele pe ‘i hala-pule’anga ‘o fana ki he ngaahi ‘api (drive-by shootings) ‘oku nau pehē ‘oku nofo ai e kau kengi fili.

Ko e taimi eni ‘oku fakatu’utāmaki ai ki he kominiuti, he ‘e lavea noa ai ha taha ‘oku ‘ikai kengi pea iku ‘o mole ai ha mo’ui.