Ko e ongoongo fakafiefia ki he Siasi Metotisi ‘o Nu’usila mo e kakai kotoa ‘o e fonua ni ‘a hono faka’atā e kau’āfonua ‘a Tonga ‘i he ‘aho ‘uluaki ‘o ‘Aokosi.

Ka ‘e toe liviu (review) ‘i he māhina katu’u, Sepitema, ‘e he Pule’anga Tonga ‘a ‘ene tu’utu’uni ko eni.

Ko e ngaahi folau mo e ‘a’ahi ki hotau fonua, ‘o hangē ki he Konifelenisi ‘a e Siasi Uēsiliana Tau’atāina, mo e ngaahi me’afaka’eiki mo e fakataha’anga faka-fāmili na’e ta’ofi he ta’u ‘e ua kuohili koe’uhi ko e mahaki faka’auha Koviti-19.

‘I he faka’atā ko eni ‘a e kau’āfonua ‘oku pehē ni ‘a e fokotu’utu’u ‘a e Pule’anga Tonga ki he fakangatangata ‘a e lahi e ngaahi folau vakapuna ki Tonga mei he ‘aho 1-28 ‘o ‘Aokosi:

• Vakapuna ‘e 2 he uike mei Nu’usila ni.
• Vakapuna ‘e 2 he uike mei Fisi.
• Vakapuna ‘e 1 he uike mei ‘Aositelelia.

Pea ‘e fakalahi eni ki he vakapuna ‘e 3 he uike mei Nu’usila ‘o kamata he ‘aho 29 ‘o ‘Aokosi ki he ‘aho 31 ‘o ‘Okatopa. Pea ka ‘osi e liviú ‘oku kei ‘i he tu’unga lelei e fonua ‘e hiki hake ki ha vakapuna ‘e 6 he uike mei Nu’usila ni. ‘E to e vakai’i e lahi e ngaahi vakapuna pea mo e ngaahi vakatahi ‘i Sepitema mo ‘Okatopa pea ‘oku ‘i he malumalu ia ‘o e Komiti Fakafonua ki he Ngaahi Me’a Fakafokifa (NEMC).

‘I ha fakamatala ‘a e potungāue ni ‘oku ngāue fakataha e ngaahi kupu fekau’aki hangē ko e ngaahi kautaha vakapuna, mala’evakapuna mo e Pule’anga ke vakai ko e ha e faka’amu ‘a e ngaahi ‘ealaini ‘oku nau folau mai ki Tonga mo e vakapuna ‘oku ‘atā ke folau pea ‘e tokoni leva e ngaahi kupu fekau’aki ke poupou ki hono fakahoko eni.

Fakatātā'aki pe ‘a Nu’usila ni. Kuo fakahā pau mei he ‘Ea Nu’usilá e ‘aho kuo fai ‘ene palani mo e ngāue tokamu’a ki ai.

'Oku mahino mai e mahu'inga ki he potungāue ke 'ilo e tokolahi 'e ala hū ange ke mateuteu e ngaahi kupu fekau'aki.

'Oku mahino ko e tokolahi tahá tenau folau mei Nu'usila ni pea hoko ai 'a Fisi, he ko e halanga ia 'oku fou ai e tokolahi mei 'Amelika.

Na’e tāpuni fakavavevave ‘a hotau kau’āfonua he ‘aho 23 ‘o Ma’asi, 2020 ‘i he taumu’a ke ta’ota’ofi ai e hu ki Tonga e mahaki fakamāmani lahi ni ‘o hao fuoloa ai ‘a e fonua. Pea ma’u faingamālie ai foki ke fakaivia e kau ngāue lainemu’a pea pehē ki he ngaahi naunau mo e tu’unga mateuteu ‘a Tonga ke matatali ‘e mahaki faka’auha ni.

‘I he fakahā ‘e he Pule’anga Tonga ‘a e tu’utu’uni ke faka’atā e kau’āfonua, na’e mahino leva e ‘aho ‘oku fai ki ai e taumu’a ngāue pea mahino mai ko e kamata eni pea mo e hanga ke lele pe e ngāue mo vakavakai pe e ngaahi me’a ke fakalelei mo langa hake ‘a e fonua, hili ‘a hono tātāpuni.

‘I he ngaahi māhina Mā’asi ki Mē ‘o e ta’u 2020 na’e fe’ao a Tonga mo māmani ‘i he tu’unga tailiili he na’e fo’ou ‘aupito e KOVITI-19 pea lahi e mate mo te’eki ai ha huhu malu’i pe ha faito’o kae tala faka’aho mai e lauimiliona kuo nau puke mo mate.

Ko e natula eni ‘o māmani talu e taimi ne ongona mai ai e mahaki fakamamani lahi ni.

‘I he panaki mai e ongoongo 'o e mahaki 'oku 'ikai lava'i 'e he ngaahi fonua lalahi ‘i ‘Iulope, hangē ko 'Itali mo Pilitania, 'o mapule'i vave ‘a e mofele ‘a e mahaki mo e mate, na’e pau leva ke faitu’utu’uni ‘a e Pule’anga ‘o Pōhiva Tu’i’onetoa ke tāpuni e kau’āfonua ‘o Tonga.

’I he lolotonga e taimi faingata’a koia ne kei feinga pe ‘a e pule’anga ke fakafoki ki Tonga hotau kāinga na’e tukuvakā ‘i he ngaahi fonua muli, ‘i ha founga fakapotopoto mo malu o kamata ai e ngaahi sēvesi ke fakafoki e kakai (repatriation flights) ‘i he 'aho 13 'o Siulai, 2020.

Ka na’e fai pe fakaalaala mo e sivi na’a mafola e mahaki ki Tonga ‘o uesia ai e kakai e fonua.

Na’e tālanga’i lahi he fonua pe ‘e fakangofua ke hū atu ha vakapuna. Pea lahi mo e tālanga ki he ngaahi vaka uta ‘i tahi. Pea fai leva e ngāue ke fokotu’u ha ngaahi feitu’u ke kolonitini ai e kau folau tukuvaka mo fakangatangata pe tokolahi he ‘oku mahino leva ‘e ‘i ai e faingamālie ke ‘alu ha taha kuo puke pea ‘e ala mafola ai e mahaki ‘i Tonga.

Na’a fai e tokanga he na’e te’eki ma’u ha huhu malu’i pe faito’o ‘i he taimi ko ia, ‘o hangē ko e ngaahi mahaki kehe. Pea fai ai e ako e kau ngāue lainimu’a ‘a e Potungāue Mo’ui ‘a Tonga mo e ngāue lahi ke teuteu ki hono tali teke’i e mahaki pea mo fakahoko e polokalama kolonitini ‘i he founga ‘oku lelei mo malu, he kapau ‘e hu atu ha taha ‘oku puke, ‘oku faingamālie ange hono tokanga’i mo fakamavahe’i ia mei he toenga ‘o e kau folau mo e kakai pea toki tukuange atu ki honau ‘api ‘i ha’ane sai mo ‘ata’atā mei he mahaki.

Na’e hanga foki ‘e Tonga ‘o sivisivi’i e ngaahi fonua ‘oku lelei fakangāue ke fai mei ai e folau he taimi na’e kamata ai ke feliuliuaki e fotunga ia e KOVITI-19. Pea ta’ofi ai e ngaahi folau ‘e ni’ihi mei muli pea neongo e launga he fakahela mo e fakamole pa’anga, ne kei mahu’inga ange pe e malu’i e mo’ui e kakai ‘o e fonua.

Na’e toki mafola ‘a e mahaki faka’auha ‘i Tonga ‘i he tū’uta e kau ngāue muli ‘ofa tokoni ki he fonua ‘i he hili ‘a e sunami tupu mei he laku ‘a e afi mei Hunga-Ha’apai Hunga-Tonga he ‘aho 15 ‘o Sānuali.