‘I he fakataha ‘o e māhina kuo’osi, na’e loto ‘a e Vahefonua Kakato ke fai ha fakamālō mo e talamonī ki he ngaahi kupu ‘e toko 5 ‘a e Vahefonua Tonga ‘o Aotearoa ne nau ikuna he mala’e ‘o e ako ‘o fakanofo honau faka’ilonga Toketā Filōsefa he faha’ita’u ako ne toki maliu atu.

Ko e kau Toketā Filōsefa (Doctor of Philisophy, PHD) fo’ou ko’eni ko Dr Soana Muimuiheata, Dr Ruby Manukia Schaumkel, Dr Malakai ‘Ofanoa Jr, Dr Suliana Mone ‘Alouaivaha mo Dr Jeanne Pau’uvale Teisina.

‘Ikai ngata ai ka na’e fakanofo Toketā Filōsefa mo Dr Siuta Laulaupea’alu, ko e mēmipa ‘o e Siasi Uēsiliana Tau’ataina ‘o Tonga ‘i Te Rapa, Waikato, ka ‘oku ne ngāue menitoa (mentor) ‘i he polokalama Laulotaha Mentoring ‘a e Siaola he Siasi Metotisi ‘o St John’s, Hamilton.

Ko e ngaahi ikuna kafakafa ko’eni na’e loto ‘a e sinoti ke fai ‘a hono fakamālō’ia he foaki taleniti mo e maama ‘a e ‘Otua ‘o lave monū ai e kau toketā ni mo honau ngaahi fāmili, ka ko e ngaahi kupu ‘o e Vahefonua.

‘I he’ene me’a he fakataha ‘a e Vahefonua Kakato, na’e pehē ‘e he Faifekau Sea ‘o e Vahefonua Tonga ‘o Aotearoa, Rev Kalolo Fihaki, ‘oku totonu pe ke fai ‘a hono fakamālō’ia mo e fakafeta’i he kau mai ‘a e ‘Otua ‘i he kau ‘akatēmika ni ‘o nau ikuna.

“Oku mahu’inga ki he Vahefonua ‘a e ikuna ‘a e kau ako ni he ko e tāpuaki ia ma’a e Siasi, pea ‘oku ‘ikai ko ha me’a si’i ‘a ‘enau feinga he mala’e ‘o e ako pea lava lelei,” ko Faifekau Kalolo Fihaki ia.

“Tau fai pe ha fakamālō kiate kinautolu kotoa mo e talamonū.”

Ko Soana ko e sekelitali lahi ia ‘a e Vāhenga Ngāue Lotofale’ia, Mangere. Ko Ruby ko e ‘ofefine ia ‘o e setuata mālōlō ‘a Pulela’ā, New Lynn, ko Tāvō Manukia mo hono hoa ko Meleseini. Ko Malakai ko e foha lahi ia ‘o Dr Malakai ‘Ofanoa, setuata ‘o Vai-‘o e-Mo’ui, Henderson. Ko Jeanne ko e mēmipa ia ‘o e Siasi Tokaima’ananga, Otara. Pea ko Suliana ko e ‘ofefine ia ‘o Dr Fisi’ihoi Mone (kuo ne pekia) pea mo hono hoa ko Nūnia mei he Siasi ‘o Moia-Mei-He-‘Eiki, Ellerslie.

Ko Nūnia Mone foki ko e Faifekau Ako ‘a e siasi pea ‘oku lolotonga ako ngāue ‘i Siasi Vaine Mo’onia, Ponsonby.

Ko e mala’e ‘o Soana ko e toketā he dietetics & nutrition (ma’u me’atokoni mo’ui lelei ki he sino) pea ko Ruby (Auckland University of Technology, AUT) mo Suliana (Waikato University) ‘oku na toketā ‘i he lao (law). Ko e mala’e ‘o Jeanne ko e toketā he ngaahi akoteu mo ‘ene ‘aonga pea mo ‘ene felāve’i mo e kakai Pasifiki ‘i he fonua ni.

Ko Malakai Jr ‘na’a ne muimui pe he mala’e ako ‘o ‘ene tangata’eiki – toketā mei he ‘Univesiti ‘o ‘Aokalani (University of Auckland) he health promotion pe ko hono talaki mo poupou’i e mo’ui lelei he kominiuti.

Ko e mala’e foki ‘o Siuta (Waikato University) he cyber security pe ko e malu’i e komipiuta mei he fakaēhaua mo e kākā faka-tekinolosia he ngaluope.

‘I he’ene fakamatala ki he Pukolea na’e ‘ikai ha’a ne teitei ‘amanaki ‘e a’u ‘ene ako ki ha tu’unga ko e toketā filōsefa ia ‘i ha fa’ahinga mala’e.

“Neu ha’u mei Tonga ‘ikai ha taukei ako ‘e taha, ne u toki ha’u ki Hamilton ‘o ‘ai e ki’i koosi ta’etotongi he komipiuta ‘i he lēvolo 3, ‘a ia ko e ma’ulalotaha ia, ‘a e lēvolo ko ia,” ko e fakamatala ia ‘a e Toketā Siuta Laulaupea’alu.

“Pea u hoko ai pe ki he ‘Univesiti o Waikato ‘o feinga he mata’itohi bachelor.”

‘I he lava ia na’a ne fakatokanga’i ‘a e mahu’inga ‘a e cyber security pe ko e malu’i ‘a ‘etau ngaahi komipiuta mei he ‘ohofi kitautolu ‘e he kau fakaehaua kākā he ngaluope pe vahaope.

“Ko e ‘uhinga ia ‘eku fili ki he mala’e ni.,” ko e fakamatala ia ‘a Siuta.

Ko e ta’u onongofulu-tupu ‘eni o Siuta pea ko e fakalotolahi eni kia kitautolu ‘oku ‘ikai fakangatangata ta’u motu’a e ako ia.