Tau kei tokanga pe. ‘Oku tau ‘i he tu’unga fakafiemālie, ka ko e fakatokanga ia ‘a e kau toketā ki he hokoatu ‘etau fononga mo e mahaki faka’auha ko e Koviti-19.

Neongo kuo ki’i malona atu e ‘ohofi kitautolu ‘e he mahaki faka-mamanilahi ni ka ‘oku kei takamilo pe ‘iate kitautolu mo hotau ngaahi fāmili, siasi mo e fonua. ‘Oku te’eki mavahe ‘a e Koviti-19 meiate kitautolu ka ‘oku tau kei fononga pe mo ia.

Fakatatau ki he fononga ‘a e ngaahi fonua ‘i muli, ‘oku te’eki pe ke lava ke tamate’i pe tuli ‘a e mahaki ni mei hotau ngaahi fonua – ko e pekia ‘oku te’eki ke tuku, ko e puke ‘oku kei hoko pe mo e uesia e fononga’anga ‘oku kei ‘ilonga pe.

Ko e setisitika mei he Potungāue Mo’ui ‘a Māmani pe World Health Organisation (WHO) ko e keisi eni ‘e 596 miliona kuo ma’u ‘i he ngaahi fonua kotoa talu mei kamata ‘a e penitēmika he 2019 ‘i Siaina. Mei he kau puke ko ia, ko e toko 6.5 miliona e kau pekia.

Ko hotau fonua kaungā’api he Tahi Tasimania, ‘Aositelēlia, ‘oku anga pehē ni ‘a e setisitika talu mei he kamata: kau puke ‘e toko 9.92 miliona, kau pekia ‘e toko 13,369. Ko kitautolu ‘i Nu’usila ni ko e tokolahi e kau puke talu mei he kamata ko e toko 1.72 miliona pea ko e kau pekia eni ‘e toko 1,824.

Ko e fakamā’opo’opo e ngaahi fika ko eni mei he ‘aho 23 ‘o ‘Aokosi, ‘a ia ko e ‘aho paaki ia ‘o e nusipepa ni.

Neongo ‘oku ‘ikai tu’utu’uni fakapule’anga he taimi ni, ka ‘oku kei fale’i pe ‘e he Potungāue Mo’ui ‘a Nu’usila ni ke kei tui pe me’a malu’i ho’omou ngaahi fofonga pe ko e mask ‘i he taimi ‘oku fai ai ha fononga ki ha feitu’u ‘oku tokolahi ai ha kakai, pe ha fakataha’anga ‘oku tokolahi ai ha kakai kehekehe ‘oku ‘ikai maheni mo kita.

‘Oku kei malanga’i pe ‘e he kau toketā mo e potungāue ‘a e faka’ehi’ehi, tauhi e sino ke ma’a mo fanofano he taimi kotoa mo sivi ma’upē.

Ko e lahitaha ‘o e kakai te nau mo’ua he Koviti-19, ‘e lave ma’ama’a pe ‘a e mahaki pea ‘e malava pe ke nau nofo pe ‘i honau ngaahi ‘api ‘o a’u ki ha’anau tesi nekativi. Ko kinautolu ‘oku nau ongo’i faingata’a’ia mo ha’aki mamafa ‘a e mahaki kiate kinautolu, ko e fakalotolahi ke mou kumi fale’i mei he potungāue mo’ui, toketā fakafāmili pe falemahaki.

Ko e fika telefoni ta’etotongi ki he Potungāue Mo’ui ‘a Nu’usila ko e 0800 358 5453 ‘oku ‘atā houa ‘e 24 he ‘aho kotoa pe ‘o ‘ikai ha taimi ‘e tāpuni ai. Pe ko ha’o vakai ki he ‘enau uepisaiti health.govt.nz/covid-19.

Ko kinautolu ‘oku ‘i ai ha fokoutua tauhi makehe, ko e fakahinohino leleitaha ke fai ha kumi fale’i he vavetaha, ‘oua ‘e toe tatali. ‘Oku leleiange ‘a e ‘ai e pau he fakaongoongo fakaēkita pe ‘i ‘api ki ha’ate sai na’a te tō ki ha faingata’a ‘oku toe lahiange.

“Kumi fale’i ki he potungāue, toketā famili pe falemahaki he vavetaha,” ko e fale’i ia ‘a Dr Viliami Tūtone.

“’Oua e pehē ‘oku ke sai pe he ‘e ala fai atu ha tokoni lelei pea malu ai mo ho’o fāmili mo e fānau.

“Ko e tuku ko ē ke te tauhi pe kita i ‘api mo te fakaongoongo te te ala tō ai ki ha faingata’a ‘oku toe lahi ange.”

‘Oku ‘i ai foki mo e liuanga kehe ‘o e Koviti ‘oku ui ko e “koviti loloa” pe long covid. Ko ha taha ‘oku puke ai ‘e ala mo’ua hono sino ai ‘i ha uike ‘e ua pe tolu ka ko e fa’ahinga ‘e ni’ihi ‘e a’u ia ‘o uike ‘e 12 pea toki sai ‘aupito pea mavahe ‘a e mahaki mei ai.

‘Oku mahu’inga ‘a e sio toketā mo e kumi fale’i.